مقرنس چیست | تاریخچه + انواع و اجزای مقرنس

مقرنس یکی از عناصر برجسته و قدیمی در معماری اسلامی است که به صورت سازه های تو در تو، برآمده و هندسی طراحی شده و اغلب برای تزئین سقف ها، گنبدها و طاق های ساختمان ها استفاده می شود. این سازه ها معمولا به گونه ای ساخته می شوند که مخاطب با نگاه به پشت بام ها یا گنبدها حس حرکت و سیال بودن ساختمان را تجربه کند.

مقرنس علاوه بر جنبه زیبایی شناختی و جذابیت بصری، از نظر ساختار نیز دارای مزایایی است. با کمک این عناصر هندسی، معماران توانسته‌اند فشار وارده بر ساختمان‌ها را به شیوه‌ای کارآمدتر توزیع کنند. به همین دلیل موکراس برای استحکام ساختمان، مقاومت در برابر زلزله و افزایش طول عمر نیز مفید است.

_{مسجد نصیرالملک شیراز; منبع تصویر: ویکی مدیا; عکاس: رامین رحمانی نژاد اصیل}

تلفظ صحیح کلمه مقرنس در فارسی مقرنس یا موقرناس است و در زبان های اروپایی این واژه با تلفظ های مختلفی مانند مقرنس نیز به کار می رود. ریشه این کلمه به زبان عربی برمی گردد و به معنای «الگو» یا «ساختار متصل» است.

به دلیل قدمت طولانی و گستردگی کاربرد مقرنس در معماری اسلامی، این واژه نه تنها وارد زبان های خاورمیانه، بلکه زبان های غربی شده و به یک واژه بین المللی تبدیل شده است.

_{کاروانسرای امین الدوله کاشان; منبع عکس:destination.com; عکاس: ناشناس}

مقرنس و کربندی هر دو تزئینات معماری ایرانی و اسلامی هستند. اما آنها تفاوت های قابل توجهی دارند. مقرنس ها به صورت سازه ای برآمده و حجمی طراحی می شوند که معمولاً در قسمت های فوقانی بنا مانند سقف و گنبد استفاده می شود و به صورت قالب تو در تو و در هم تنیده می شود. اما بیشتر برای شبکه بندی سطوح استفاده می شود و برای ایجاد الگوهای هندسی و متقارن در معماری استفاده می شود. در واقع می توان گفت که کاربندی به نوعی تزئینات هندسی مسطح اطلاق می شود. در حالی که مقرنس دارای بعد سوم است و به شکل حجیم و محدب طراحی شده است.

_{اپلیکیشن حمام فین کاشان; نام عکاس: فاطمه عاطفی}

اگرچه زمان و مکان دقیق اولین مکرانسکرها مشخص نیست، اما احتمالاً ایده آنها از فانوس های یخی و آهکی آویزان از سقف و دیوار غارها بوده است.

مقرنسکی در زیر طاق های ایوان، گوشواره ها و سقف گنبدها، ستون ها، مناره ها و نمای بیرونی برج ها استفاده می شود و می توان آن را از گچ، آینه، طلا، کاشی، شیشه، چوب، سنگ، آجر و یا هر ماده دیگری ساخت. در ایران بیشتر آثار مقر را با کاشی و طلا می پوشانند.

در نگاه اول، ساختمان های تزئین شده با موکران بسیار پیچیده به نظر می رسند. اما این ساختارها از تکرار و همپوشانی اجزای خاص پدید آمدند. عناصر اصلی در این نوع معماری تاس و شاپرک هستند. Tasse بین دو شکل دهنده قرار می گیرد و فضای مقعر لباس های مرطوب را ایجاد می کند. شاپرک نیز قطعه ای سه وجهی است که بین نوارها قرار می گیرد و عامل اتصال اجزا می شود. از دیگر اجزای موکران می توان به ترنگ، شمسه، ساق موش و تخت اشاره کرد که از قبل آماده شده و بر اساس نقشه خاصی روی دیوار اصلی نصب می شود.

_{خانه بروجردی های کاشان; منبع تصویر: ویکی مدیا; عکاس: امیر پاشایی}

مقرنس ها به انواع مختلفی تقسیم می شوند که با توجه به سبک و روش اجرا متفاوت است. از انواع آن می توان به محدب، روی هم، معلق، لانه زنبوری، پلکانی، تزیینی، گره دار و … اشاره کرد و هر کدام دارای ویژگی ها و کارکردهای خاصی بوده و بر حسب نیاز و سبک معماری انتخاب و مورد استفاده قرار می گیرند.

• برجسته: در این نوع موکرانی مصالح از خود بنا انتخاب می شود و به سادگی به صورت گچ یا آجر جلوه خاصی به نمای بیرونی ساختمان می دهد و استحکام بنا را افزایش می دهد. برج توگرل را می توان از برج مرطوب نام برد.
• روی هم گذاشته شده: این نوع کف برای سطوح داخلی و خارجی ساختمان استفاده می شود و در چند ردیف روی هم قرار می گیرد و روی دیوار نصب می شود. نمونه ای از این مقرنس را می توان در بازارهای کاشان دید.
• در انتظار: فانوس های آویز بسیار شبیه به فانوس های آهکی آویزان از سقف غارها هستند و از چسباندن مواد مختلفی مانند گچ، سرامیک، کاشی و … ساخته می شوند. در سطوح داخلی ساختمان ها این مقرنس آویزان استحکام بسیار کمی دارد و نمونه آن را می توان در مسجد گوهر شاد دید.
• لانه زنبوری: عنوان کوشر به دلیل شباهت این مقران به لانه زنبور عسل و از نوع مقرنس های معلق و استحکام کمی انتخاب شده است. این نوع مقران را می توان در بقعه شیخ عبدالصمد نطنز دید.

در سازه‌ها و ساختمان‌های ایرانی، اغلب مقران‌ها تودرتو یا گره‌دار هستند که زیبایی خاص و منحصربه‌فردی به بنا می‌بخشد و عمق، پیچیدگی بیشتر و جلوه‌ای چندوجهی و چندبعدی ایجاد می‌کند.

_{حرم رضوی مشهد; منبع عکس: سایت yjc.ir; عکاس: ناشناس}

مقرنسکری تنها به ایران محدود نمی شود و در بسیاری از کشورهای خاورمیانه، اروپا و شمال آفریقا نیز استفاده می شود. در مساجد و آثار تاریخی سوریه، ترکیه، مصر و مراکش نیز می توان نمونه های زیبایی از کار مکران را مشاهده کرد. همچنین در حرم ها و بارگاه های متبرکه عراق از مقرنس کاری برای تزئین پشت بام ها، ایوان ها و گنبدها استفاده می شد.

یکی دیگر از مشهورترین نمونه های مقرنس در جهان، مسجد بزرگ قرطبه در اسپانیا است که به شدت تحت تأثیر معماری اسلامی است. مقرنسکری به شبه جزیره ایبری راه یافت و در دوره امویان در قرطبه به اوج خود رسید. امروزه تأثیر آن را در بناهای اسلامی و حتی در بناهای مسیحی در اسپانیا و پرتغال می توان دید.

_{مسجد-کلیسای جامع کوردوبا، اسپانیا؛ منبع تصویر: ویکی مدیا; عکاس: یولیا کوستچکا}

آموزش مقرنسکی مستلزم آگاهی از اصول هندسی، طراحی نقوش پیچیده و تسلط بر ابزارهای مختلف معماری و هنرهای تزئینی است. امروزه در برخی از دانشگاه ها و مراکز آموزشی دوره های تخصصی برای مطالعه این هنر برگزار می شود و علاقه مندان می توانند با فراگیری اصول آن آثار خلاقانه ای در این زمینه خلق کنند. هنرجویان هنر با کسب مهارت های نجاری می توانند به تکنیک های پیشرفته ای در طراحی و کاربرد این هنر دست یابند و حتی با خلاقیت خود از آن در معماری مدرن استفاده کنند و این میراث غنی را به نسل های بعدی منتقل کنند.

_{مسجد وزیرخان پاکستان؛ منبع تصویر: ویکی مدیا; عکاس: ککشاف}