جشن های زمستانی ایران از قدیمی‌ترین مراسم جهان محسوب میشود که به تاریخ پرشکوه ایران‌زمین مرتبط است. شناخت این جشن‌ها، شناخت هویت تاریخی و باشکوه ایرانیان است.
در ایران‌زمین جشن‌های بسیاری وجود داشتند که از دیرباز محفلی برای شادی و جشن و سرور مردم بوده‌اند. هرکدام از ماه‌های سال جشن مخصوص به خود را داشتند؛ همچون دیگان و بهمنگان. بسیاری از این مراسم در فصول پاییز و زمستان برقرار بود و مردم سعی می‌کردند در همین روزهای سرد سال نیز امید و انگیزه را به یکدیگر هدیه دهند. جشن‌های دیگان، بهمنگان و سپندارمذگان که هرکدام متناسب با ماه‌های زمستان هستند و انواع دیگر جشن های زمستانی ایران مثل یلدا و سده نیز این مجموعه را کامل می‌کنند.
مهم‌ترین جشن های زمستانی ایران را بشناسیم:
جشن دیگان
«جشن دیگان» که به «خرم‌روز» هم شناخته میشود، در اولین روز از دی ماه گاهشمار باستانی ایرانی، برگزار میشد. این روز، نه‌تنها آغاز ماه دی، بلکه مصادف با انقلاب زمستانی و تولد دوباره خورشید پس از طولانی‌ترین شب سال، یعنی شب یلداست. به همین دلیل، این جشن با نور، روشنایی و امید به آینده، پیوند عمیقی دارد. ریشه نام «دی» به واژه اوستایی «دا» برمی‌گردد که معنای آفریننده دارد و در واقع صفتی از اهورامزدا به‌حساب می‌آید؛ بنابراین، جشن دیگان، نه‌تنها جشنی برای بزرگداشت خورشید، بلکه فرصتی برای ستایش و نیایش خداوند و یادآوری قدرت آفرینندگی او بود. این جشن، نمادی از پیروزی نور بر تاریکی و آغاز دوره‌ای نو در طبیعت و زندگی انسان است.
تاریخچه جشن دیگان به دوران باستان و باورهای کهن ایرانی برمی‌گردد. در متون تاریخی و نوشته‌های ابوریحان بیرونی، اشاراتی به این جشن و اهمیت آن شده است. در دوران گذشته، دیگان از جمله جشن‌های مهم و باشکوه، در دربار پادشاهی و بین مردم بود. در برخی روایات، گفته شده که در این روز، پادشاهان از تخت پایین می‌آمدند و با مردم عادی هم‌نشین می‌شدند که نشان از اهمیت برابری و همدلی در این جشن دارد. از رسوم مهم جشن دیگان، می‌توان به گردهمایی مردم، روشن کردن آتش، خواندن اوستا، صرف غذاهای خاص و انجام بازی‌ها و سرگرمی‌های سنتی اشاره کرد. در این روز، مردم با پوشیدن لباس‌های پاکیزه، در مکان‌های عمومی جمع می‌شدند و به شادی و پایکوبی میپرداختند.
برخی از پژوهشگران معتقدند که رسم «شب چله» یا «شب یلدا» با جشن دیگان مرتبط بود. به این شکل که مردم در شب یلدا که طولانی‌ترین شب در کل سال محسوب میشود با دورهمی و جشن، خود را سرگرم می‌کردند تا ترس از این شب طولانی، به دل آنان نیفتد و صبح روز بعد با طلوع خورشید، برای تولد دوباره، روشنایی جشن دیگان را برقرار می‌کردند. صبح روز یکم دی‌ماه را «روز خور» نیز می‌نامند.
منبع عکس: بلاگ hsh11.blogsky.com؛ عکاس: نامشخص
جشن بهمنگان
جشن بهمنگان، جشنی باستانی در ایران محسوب میشود که در روز دوم از بهمن ماه تقویم زرتشتی برگزار میشد. این جشن را به‌منظور بزرگداشت «وهومن» یا «بهمن»، یکی از امشاسپندان آیین زرتشت، جشن می‌گرفتند. وهومن در باور زرتشتیان، نماد خرد، اندیشه نیک و نیک‌اندیشی به‌شمار می‌آمد و از جایگاه والایی برخوردار بود. به همین دلیل، این جشن فرصتی برای گرامیداشت خرد و اندیشه و ترویج رفتارهای نیک در جامعه به شمار می‌رفت. در واقع، بهمنگان نه‌تنها یک جشن مذهبی، بلکه جشنی ملی و مردمی بود که در آن، مردم با گرد‌هم‌آیی، به ستایش خرد و نیکی میپرداختند.
پیشینه جشن بهمنگان به دوران باستان بازمی‌گردد و تا دوره حکومت مغولان نیز در ایران رواج داشت. در متون اوستایی و نوشته‌های تاریخی، اشاراتی به این جشن و اهمیت آن شده است. در این روز، از خوردن گوشت پرهیز می‌کردند و بیشتر به مصرف غذاهای گیاهی روی می‌آوردند. این رسم، نمادی از احترام به حیوانات و پاسداشت طبیعت بود. در اشعار شاعران پارسی‌گو مانند فرخی سیستانی و منوچهری دامغانی نیز به جشن بهمنگان اشاره شده است که نشان از اهمیت و رواج این جشن در طول تاریخ دارد.
در برخی مناطق، رسم بود که مردم در این روز، به دیدار بزرگان و سالمندان بروند و از آن‌ها طلب خیر و برکت کنند. به‌طور کلی، جشن بهمنگان، فرصتی برای تجدید پیمان با ارزش‌های انسانی و اخلاقی به شمار می‌رفت.
منبع عکس: سایت berasad.com؛ عکاس: نامشخص
جشن سپندارمذگان
«جشن سپندارمذگان»، در واقع جشنی برای بزرگداشت «سپندارمذ»، الهه زمین و نماد باروری و عشق در باورهای ایرانیان باستان محسوب میشد. از آنجایی که زمین، همچون زنان، منشا زندگی و برکت به حساب می‌آید، این جشن به‌طور خاص، به گرامیداشت زنان و مقام والای آن‌ها در خانواده و جامعه اختصاص داشت. سپندارمذگان، نه فقط یک جشن، بلکه نمادی از نگرش عمیق ایرانیان باستان به زن و نقش سازنده او در جامعه محسوب میشد.
ابوریحان بیرونی در «آثارالباقیه» به جشن سپندارمذگان اشاره داشته است و آن را روز بزرگداشت زن و زمین معرفی می‌کند. در تقویم باستانی ایرانی، روز پنجم اسفند به نام سپندارمذ نام‌گذاری شده بود و وقتی که نام روز و ماه با هم یکی میشد، جشنی برپا میشد. به همین دلیل، جشن سپندارمذگان در پنجم اسفند برگزار میشد؛ اما با تغییر تقویم، امروزه این جشن در ۲۹ بهمن برگزار میشود.
از رسوم مهم جشن سپندارمذگان، می‌توان به اهدای هدایا به زنان، ابراز عشق و محبت به همسران و مادران، و برگزاری جشن‌ها و دورهمی‌های خانوادگی اشاره کرد. همچنین، در برخی مناطق، رسم بود که مردان در این روز کارهای خانه را انجام می‌دادند و به زنان استراحت می‌دادند. امروزه، گرچه با شکل و شمایلی متفاوت، این جشن در بین برخی از ایرانیان گرامی داشته میشود و فرصتی برای ابراز عشق و محبت به عزیزان، به‌ویژه زنان، به شمار می‌رود.
منبع عکس: سایت matinabad.com؛ عکاس: نامشخص
جشن گاهنبار میدیارم
گاهنبارها در طی تاریخ باستانی ایران، همواره جایگاه ویژه‌ای داشتند. هر گاهنبار نشان‌دهنده یک مرحله از ۶ مرحله آفرینش جهان هستی است. گاهنبار «میدیارم» از جمله گاهنبارهایی است که در فصل زمستان برگزار میشود. این گاهنبار از روز شانزدهم تا بیستم دی ماه تقویم زرتشتی انجام میشود؛ یعنی وقتی که حدود ۲۹۰ روز از سال گذشته باشد. فلسفه وجود این گاهنبار، اشاره به زمانی دارد که حیوانات آفریده شدند و همچنین در «ویسپرد» به‌عنوان روز جفت‌گیری حیوانات نیز از آن یاد شده است.
گاهنبار میدیارم به‌عنوان گاهنبار پنجم شناخته میشود که حدود ۸۰ روز پس از گاهنبار چهارم برقرار میشود. طبق عقاید زرتشتیان در این گاهنبار حدود ۲۸۲ گونه پرنده و چرنده آفریده شدند. امروزه نیز گاهنبار میدیارم در بین برخی زرتشتیان برگزار میشود. در این مراسم انواع میوه‌ها و شیرینی برای پذیرایی از مهمانان فراهم میشود.
منبع عکس: سایت berasad.com؛ عکاس: نامشخص
جشن یلدا
از جمله جشن‌های زمستانی بسیار قدیمی و ارزشمند ایرانی، می‌توانیم به جشن شب یلدا اشاره کنیم. شب یلدا در آخرین شب پاییز جشن گرفته میشود. مدت زمان این جشن از غروب آخرین روز آذر تا طلوع خورشید، در اولین صبح زمستان است. در گذشته باور بر این بود که در شب یلدا، میترا در جنگی بر اهریمن پیروز میشود و به همین دلیل روزها بلند و شب‌ها کوتاه می‌شوند.
آداب‌ورسوم شب یلدا، در بسیاری از شهرهای ایران شبیه به یکدیگر هستند. در این شب باستانی، کوچک‌ترها به دیدن بزرگ‌ترها می‌روند و در خانه بزرگ‌ترها، بهترین سفره‌ها چیده می‌شوند. این سفره‌ها شامل انار، میوه، آجیل، هندوانه و انواع تنقلاتی می‌شوند که مهمانان را تا پاسی از شب سرگرم نگه‌دارد. دیوان حافظ جزو مهم‌ترین اجزای این سفره است. بزرگ‌ترها برای بقیه فال می‌گیرند و برایشان آرزوی عاقبت به‌خیری می‌کنند.
شب یلدا از دیرباز برای خانواده‌های ایرانی بسیار مهم بود و هم‌اکنون، به‌شکل جالب‌توجهی، در قالب یکی از مهم‌ترین جشن های ایران باستان، پس از جشن نوروز برگزار میشود. گرمای خانه و خانواده‌ها در این شب ستودنی است و مردم با هر توان مالی، تلاش می‌کنند از این شب، خاطره‌ای خوش برای یکدیگر باقی بگذارند.
منبع عکس: blog.apochi.com؛ عکاس: نامشخص
جشن سده
بعد از جشن نوروز و شب یلدا، یکی دیگر از مهم‌ترین جشن‌های باستانی ایران، «جشن سده» است. هرسال ۱۰ بهمن‌ماه جشن سده برگزار میشود. بزرگداشت جشن سده با آتش‌افروزی انجام میشود. جشن سده با نام‌های دیگری همچون جشن زمستان یا جشن آتش نیز شناخته می‌شوند. آتش در این جشن، نمادی از قدرت اهورامزدا در نظر گرفته میشود و عنصر مقدسی برای زرتشتیان به شمار می‌آید.
تاریخچه جشن سده، دو روایت دارد. طبق باور نیاکان ما، هر سال، به دو بخش تقسیم میشد. طبق تقویم باستانی، تابستان از فروردین تا پایان مهرماه ادامه داشت. زمستان از ابتدای آبان شروع و تا انتهای اسفند پایان می‌یافت. برهمین اساس، از ابتدای آبان تا ۱۰ بهمن که جشن سده برگزار میشد، ۵۰ شب و ۵۰ روز طی میشد که روی هم عدد ۱۰۰ را تداعی می‌کرد. طبق روایتی دیگر و بر اساس برخی کتاب‌های ارزشمند، خیام بر این‌باور است که هنگام پیروزی فریدون بر ضحاک ستمگر، مردم بر فراز پشت‌بام‌ها جشن گرفتند و آتش افروختند. این جشن از زمان‌های بسیار دور، توسط پادشاهان مختلف جشن گرفته میشد؛ اما پس از چندی این جشن، فقط توسط زرتشتیان گرامی داشته شد.
در ایران باستان، مردم از چند روز قبل از جشن سده، هیزم‌ها را گردهم می‌آوردند و یک‌جا جمع می‌کردند. با شروع جشن، موبدان زرتشتی با لباس‌های سپید، مشعل‌هایی را حمل می‌کردند و همه موبدان دست یکدیگر را می‌گرفتند. آن‌ها با یکدیگر «اوستا» را زمزمه می‌کردند و دور خرمن هیزم، نیایش می‌خواندند. در طول مراسم، همواره موسیقی نواخته میشد. این جشن در نزد مردم بسیار باارزش بود و سبب همدلی و همیاری مردم میشد.
منبع عکس: سایت media.chtn.ir؛ عکاس: نامشخص
جشن نوسره
از گذشته‌های دور، انواع جشن‌های زمستانی در ایران برگزار میشد که یکی از فراموش‌شده‌ترین این جشن‌ها، جشن «نوسره» نام دارد. پس از اینکه سی‌وپنج روز از زمستان می‌گذرد، جشنی برگزار میشود که می‌توان آن را پیش‌درآمدی بر جشن سده دانست. در جشن نوسره مردم برای پیروزی بر اهریمن، به پایکوبی میپرداختند و همچنین خود را برای انجام هرچه باشکوه‌تر جشن سده آماده می‌کردند. طبق آیین قدیمی ایرانی، هرروز ماه نام مستقلی داشت که روز پنجم هرماه سپندارمذ نام‌گذاری شده بود. این روز به نیایش آفرینندگان زمین و همچنین پاسداشت زنان اختصاص داشت.
طبق یافته‌های تاریخی، به‌دلیل اینکه آریایی‌ها از مناطق سردسیر آمده بودند، از سرما و تاریکی بسیار می‌ترسیدند و آن‌ها را نشانه‌ای از سمت اهریمن می‌دانستند. آن‌ها با گرفتن جشن و روشن کردن آتش، به‌نوعی الهه‌ها و خدایان گرما و نور را عبادت می‌کردند تا زودتر گرما را به مردم هدیه کنند.
منبع عکس: سایت namnak.com؛ عکاس: نامشخص
جشن میانه زمستان
یکی از جشن‌های زمستانی که تقریبا فراموش شده است، «جشن میانه زمستان» نامیده میشود. این جشن، در ۱۵ بهمن هرسال جشن گرفته میشد. در سال‌هایی که مردم زمستان‌های سرد و سختی را می‌گذراندند و بی‌صبرانه منتظر فصل بهار بودند، جشن میانه زمستان، برای پشت سر گذاشتن نیمی از زمستان برگزار میشد. این جشن، شادی و خوشحالی مردم را برای نزدیک شدن به فصل بهار، نشان می‌داد. در سال‌هایی که تقویم و ساعت به‌شکل امروزی وجود نداشت، لزوم وجود یک برنامه‌ریزی دقیق، برای امور کشت‌وکار و مشاغل احساس میشد.
جشن میانه زمستان نیز شباهت زیادی با جشن سده دارد، چه از نظر زمانی و چه از نظر آداب‌ورسوم، این جشن‌ها بیشتر شامل دورهمی و پایکوبی و مراسم خاصی میشود که بیش از پیش مردم را به یکدیگر نزدیک کند. در این جشن نیز احترام به طبیعت همواره رعایت میشود. برخی دیگر از آیین‌ها مثل خوردن آش مخصوص، یسنا خوانی، شب‌نشینی و دف‌زنی در این جشن برگزار میشود. پس از آن ادوات و وسایل کشاورزی خود را تعمیر و نظافت می‌کنند تا برای سال جدید آماده باشند.
منبع عکس:سایت Mehrnews.com؛ عکاس: خسرو پرخیده
جشن چهارشنبه سوری
از جمله جشن‌های مهم زمستانی که هنوز هم پابرجا است، می‌توان به جشن چهارشنبه سوری اشاره کرد. این جشن در غروب آخرین سه‌شنبه سال برگزار میشود. طبق باور پیشینیان، در روزهای منتهی به فروردین، ارواح درگذشتگان به خانه‌هایشان برمی‌گردند و ازاین‌رو، در پشت‌بام خانه‌ها آتش روشن می‌کردند تا ارواح، راه خانه خود را پیدا کنند.
با توجه به آداب‌ورسوم این جشن، مثل پریدن از روی آتش، برخی گمان می‌برند که چهارشنبه سوری، پس از اسلام به این شکل درآمده است؛ چون به‌دلیل تقدس عنصر آتش، پرش از روی آن نوعی بی‌احترامی محسوب میشد. از طرفی، برخی دیگر با استناد به شاهنامه فردوسی که در آن، چندین بار به گذر از آتش اشاره شده است، این جشن را جشنی باستانی به شمار می‌آوردند. برخی معتقدند این جشن، حتی قبل از زرتشت نیز وجود داشت و قدمت آن را بیش از آیین زرتشت می‌دانند. با توجه به این نظریه‌ها، منشا این جشن به‌شکل دقیق مشخص نیست؛ اما در زمان‌های مختلف، با رسوم متفاوتی برگزار شده است و هنوز نیز اجرا میشود.
رسوم مرتبط با این جشن، همگی با آتش مرتبط هستند که عنصر پاکی و پاکیزگی است. در حال‌حاضر، آتش برپا میشود و مردم با شعرهای مختلف، از روی آن می‌پرند. در گذشته، این آتش بر بالای پشت‌بام‌ها برپا میشد. همه این رسوم برای جشن و شادی و دور کردن بدی‌ها برگزار میشود و با رد شدن از روی آتش بدی‌ها را می‌سوزانند و پاکی و روشنایی آتش را هدیه می‌گیرند.
منبع عکس: سایت robinarose.com؛ عکاس: نامشخص
جشن های زمستانی ایران را بررسی کردیم. شما در کدام‌یک از این جشن‌ها شرکت کرده‌اید؟ اگر نکات جالب و به‌خصوصی در مورد این جشن‌ها می‌دانید، با مخاطبان کجارو در میان بگذارید.
عکس کاور: تابلوی «پذیرایی شاه عباس اول از ولی‌محمدخان فرمانروای ترکستان»، ضلع شمال غربی تالار مرکزی چهلستون؛ منبع عکس: ویکی مدیا؛ عکاس: امیر پاشایی
پرسش‌های متداول
جشن های زمستانی ایران کدامند؟
از جمله مهم‌ترین جشن های زمستانی ایران می‌توان به جشن دیگان یا خرم‌روز، جشن بهمنگان، جشن سپندارمذگان، جشن یلدا، جشن سده و جشن چهارشنبه سوری اشاره کرد.
جشن میانه زمستان چه زمانی برگزار میشود؟
جشن میانه زمستان در ۱۵ بهمن هرسال جشن گرفته میشود. در گذشته، در سال‌هایی که مردم زمستان‌های سرد و سختی را می‌گذراندند و بی‌صبرانه منتظر فصل بهار بودند، جشن میانه زمستان، شادی برای پشت سر گذاشتن نیمی از زمستان محسوب میشد.
